Cuộc tấn công qua thảo nguyên Kalmyk

Mặc dù vừa chịu những thiệt hại đáng kể về người và phương tiện sau cuộc phòng ngự chống lại Tập đoàn quân xe tăng 4 trên các tuyến sông Aksai và Myskova trong tháng 12 nhưng các tập đoàn quân 51 và cận vệ 2 nhận được lệnh phải tiếp tục tấn công mà không có thời gian trinh sát chiến dịch. Mở đầu cuộc phản công ngày 5 tháng 1 năm 1943, Tập đoàn quân cận vệ 2 đã phá vỡ tuyến phòng thủ của Quân đoàn bộ binh 29 (Đức) ở Dubovskoye và bắt đầu phát triển tấn công dọc tả ngạn sông Đông lần lượt đánh chiếm các thị trấn Novozolotovskaya và Semikarakorsk. Cùng ngày, Tập đoàn quân 51 (Liên Xô) cũng đột phá thành công tuyến phòng thủ mỏng yếu của sư đoàn bộ binh 117 (Đức) tại khu vực Zimovniki và đánh chiếm các làng Tavrichenskim (???), Smetanovskim (???), Velikanov, Parshikov, Sulankovom (???), Loznoy dọc theo bờ Nam sông Sal. Sư đoàn bộ binh 87 chiếm được khu vực Kargalskaya.[5] Ngày 14 tháng 1, Tập đoàn quân 28 mới di chuyển được những lực lượng cơ bản từ phía Tây Astrakhan đến Elista và khẩn trương tấn công vào Priyutnoye và Divnoye. Ngày 15 tháng 1, Tập đoàn quân 28 tấn công dọc theo bờ Đông hồ chứa nước Manych - Gudino đánh chiếm Proletaskoye và đến ngày 17 tháng 1 đã có mặt trước khu phòng thủ Salsk nằm trên ngã ba đường sắt cùng tên. Ngày 16 tháng 1, Tập đoàn quân 51 (Liên Xô) cũng chiếm được các điểm dân cư Orlovskiy, Sukhoi và cũng bị chặn lại trên tuyến sông Manych.[4] Trên cánh Bắc của Phương diện quân Nam, Tập đoàn quân xung kích 5 trong 3 ngày đầu tấn công dọc bờ hữu ngạn sông Đông đã vượt qua sông Kagalnik, đánh chiếm các điểm dân cư Nikolaevskaya và Kontantinovsk nhưng đã bị sư đoàn xe tăng 6 (Đức) chặn lại trên tuyến sông Bắc Donets.[5]

Nhận thấy nguy cơ bị các lực lượng đông hơn của quân đội Liên Xô bao vây, ngày 15 tháng 1, tướng Hermann Hoth, tư lệnh Tập đoàn quân xe tăng 4 (Đức) quyết định rút quân về tả ngạn sông Manych lập tuyến phòng thủ vững chắc. Ngoài quân số của Quân đoàn bộ binh 29 tập trung tại đây trong đó có Sư đoàn bộ binh 79 mời được điều từ Pháp sang, thống chế Erich von Manstein đã tăng cường cho tuyến phòng thủ sông Manych Sư đoàn xe tăng 11 thuộc Quân đoàn xe tăng 48. Ngay trong ngày 15 tháng 1, các đơn vị dẫn đầu của sư đoàn này gồm Trung đoàn xe tăng 503 và Tiểu đoàn 2 của Trung đoàn xe tăng 502, được trang bị 25 xe tăng Tiger I và 33 xe tăng Pz-III đã có mặt tại phòng tuyến từ Manychskaya qua Veselyy, Krasnyy Manych đến phía Tây Bắc Salsk và bắt đầu phản đột kích vào các mũi tiến công của quân đội Liên Xô. Ngày 18 tháng 1, toàn bộ Sư đoàn xe tăng 11 (Đức) đã tập kết đầy đủ tại phòng tuyến sông Manych. Nhưng như vậy vẫn chưa đủ, Thống chế Manstein yêu cầu tướng Ewald von Kleist chuyển cho Tập đoàn quân xe tăng 4 Sư đoàn cơ giới SS "Wiking" và Sư đoàn cơ giới 16 để phòng thủ trên tuyến kênh đào nối giữa hồ chức nước Manych Gudilo và sông Manych, đồng thời tăng thêm chiều dày phòng thủ tuyến Đông Bắc Rostov trong khu vực Manychskaya, Bagaevskaya, Novocherkassy cùng với Sư đoàn xe tăng 6 đang phòng thủ tại đây. Tại thành phố Rostov và khu vực phu cận, thống chế Erich von Manstein giao cho các sư đoàn xe tăng 17 và 23 là các đơn vị đã bị tổn thất đáng kể trong các chiến dịch trước đó phòng thủ.[2]

Để tăng tốc độ tấn công, Bộ Tổng tư lệnh tối cao Liên Xô yêu cầu phải Phương diện quân Nam thành lập ngay một cụm quân xung kích, lấy nòng cốt là Quân đoàn xe tăng cận vệ 3 của tướng P. A. Rotmistrov, có sự tham gia của kỵ binh và quân đổ bộ đường không và phát động tấn công ngay ngày 14 tháng 1 để có thể chiếm Rostov vào ngày 17 hoặc 18 tháng 1, sau đó, chủ lực của phương diện quân sẽ tiếp cận sau. Tuy nhiên, do phải hành quân trên đoạn đường dài gần 200 km từ Kotelnikovo đến ngã ba sông Đông - sông Sal trong tình trạng phải dùng máy bay chở từng thùng nhiên liệu tiếp tế, mãi đến ngày 17 tháng 1, cả hai lữ đoàn xe tăng 3 và 19 mới tập hợp được 8 xe tăng T-34, 5 xe tăng T-70 và 9 xe bọc thép T-37. Khả năng vận tải đường không cũng chỉ cho phép đưa được 300 quân đổ bộ đường không tham gia tấn công. 300 quân để đánh chiếm Bataisk nơi có cả một sư đoàn xe tăng Đức đóng giữ là điều không tưởng.[5]

Trên phòng tuyến sông Manych

Ngày 20 tháng 1, Lữ đoàn xe tăng 13 thuộc Quân đoàn xe tăng 13 và Lữ đoàn bộ binh xung kích 76 vượt sông đánh chiếm một căn cứ đầu cầu nhỏ ở Krasnyy Manych và tấn công và phía Bắc Salsk nhưng chỉ hai ngày sau, ngày 23 tháng 1, Sư đoàn xe tăng 11 và Sư đoàn cơ giới 16 tổ chức phản kích vào sườn trái của Quân đoàn này, đánh bật họ về khu vực đầu cầu Krasnyy Manych về vị trí xuất phát, phá hủy 5 xe tăng T-34 và 2 xe tăng T-70. Tướng Hoth coi khu vực đầu cầu phía Đông Manych là vị trí nguy hiểm nên yêu cầu Sư đoàn xe tăng 11 phải đẩy quân đội Liên Xô sang bên kia sông bằng bất kỳ giá nào. Ngày 24 tháng 1, Sư đoàn xe tăng 11 (Đức) triển khai hai trung đoàn đánh bọc sườn Lữ đoàn xe tăng 13 (Liên Xô). Sau khi mất 20 xe tăng và 500 quân trong các trận đánh, chiều 24 tháng 1, Lữ đoàn xe tăng 13 và Sư đoàn bộ binh 76 phải rút 16 xe tăng còn lại về hữu ngạn sông Manych.[2][13] Ở cánh Bắc, Tập đoàn quân cận vệ 2 cũng không xuyên qua được tuyến phòng thủ của Quân đoàn xe tăng 57 (Đức). Tướng P. A. Rotmistrov phải triển khai công kích vào Manychskaya khi chỉ có 1/4 quân số và xe tăng của hai lữ đoàn đến tập kết. Và kết quả cuộc tấn công đã thất bại khi gặp phải hỏa lực tập trung của Sư đoàn SS "Wiking": 5 xe tăng T-34 và 2 xe tăng T-70 bị bắn cháy. Tướng R. Ya. Malinovsky buộc phải ngừng công kích để chờ tập trung đủ lực lượng.[4]

Ngày 20 tháng 1, các Tập đoàn quân 28 và 51 phá vỡ tuyến phòng thủ trên kênh đào Manych, đánh chiến Salsk, Bogoroditskoye, Krasnyy Manych, đẩy tuyến phòng thủ của sư đoàn bộ binh 117, sư đoàn cơ giới 16 và sư đoàn xe tăng 11 (Đức) lùi về Egorlykskaya, Mechetinskaya. Cuộc tấn công có sự tham gia của Tập đoàn quân 44 và cụm xe tăng của tướng Lopatin.[4] Trước sức ép ngày một tăng lên của ba tập đoàn quân Liên Xô từ phía Nam kéo lên, ngày 24 tháng 1, tướng Hermann Hoth tổ chức đòn phản kích của Sư đoàn cơ giới 16 (Đức) vào sườn Tập đoàn quân 44 ở khu vực Mechetinskaya nhưng cuộc phản kích đã bị 7 trung đoàn pháo chống tăng của Tập đoàn quân 44 đánh tan sau một ngày. Tuyến phòng thủ xe tăng phía Đông Nam Rostov bị chọc thủng, ngày 4 tháng 2, tướng Hoth phải rút các đơn vị còn lại về giữ tuyến cuối cùng từ Azov qua phía Nam Bataisk đến Manychskaya.[2]

Ngày 2 tháng 2 năm 1943, trung tướng R. Ya. Malinovsky được chỉ định thay thế trung tướng Ya. G. Kreiser làm tư lệnh Tập đoàn quân cận vệ 2. Quân đoàn xe tăng cận vệ 3 được rút ra để củng cố, thay vào đó là Quân đoàn cơ giới cận vệ 3 được điều đến từ Tập đoàn quân 51. Có thêm lực lượng từ phía Nam lên phối hợp, ngày 10 tháng 2, Tập đoàn quân cận vệ 2 và Tập đoàn quân 28 tổ chức chiếm lại Manych và vượt sông Đông đánh chiếm khu vực đầu cầu tại ngã ba sông Manych và sông Đông. Tướng Hermann Hoth ném cả hai sư đoàn xe tăng 17 và 23 đang phòng thủ Rostov ra ngã ba sông Manychskaya nhưng không thể chiếm lại được căn cứ đầu cầu do Quân đoàn bộ binh cận vệ 1 (Tập đoàn quân cận vệ 2) và Sư đoàn bộ binh cận vệ 34 (Tập đoàn quân 28) chiếm giữ với sự yểm hộ của 2 trung đoàn pháo chống tăng 117 và 417. Quân đội Liên Xô đã tạo được thế trận để đánh chiếm Rostov.[13]

Quân đội Liên Xô đánh chiếm Rostov

Ngày 4 tháng 2 năm 1943, Tập đoàn quân 58 của Phương diện quân Bắc Kavkaz đã tiến đến bờ biển Azov, cắt rời tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) khỏi Tập đoàn quân 17 (Đức). Do tình thế mặt trận đã thay đổi, ngày 6 tháng 2, Phương diện quân Nam (Liên Xô) được chuyển thuộc Tập đoàn quân 44 đã cùng với Tập đoàn quân 28 và 51 áp sát cửa ngõ phía Nam Rostov. Ngày 11 tháng 2, Phương diện quân Nam (Liên Xô) thay đổi kế hoạch tấn công. Thay vì đột kích thẳng vào Rostov, Tập đoàn quân cận vệ 2 chuyển hướng mũi tấn công lên phía Bắc Rostov để cắt đứt con đường sắt từ Novocherkassk đi Rostov tại Aksay. Ngày 12 tháng 2, sau khi đã tập trung đầy đủ Quân đoàn cơ giới cận vệ 3, Quân đoàn cơ giới cận vệ 2, tướng R. Ya. Malinovsky mở cuộc tổng công kích vào Aksay. Các quân đoàn bộ binh cận vệ 1, 13 và Quân đoàn kỵ binh 4 vượt sông Đông tại Balaevskaya tấn công Novocherkassk. Ở cánh Bắc, Tập đoàn quân xung kích 5 được chuyển thuộc Quân đoàn cơ giới 6 từ Tập đoàn quân cận vệ 2 đã vượt sông Bắc Donets ở Razdorskaya và Kontantinovskaya tấn công Shakhty và Novoshakhtinsk. Ngày 13 tháng 2, Tập đoàn quân 28 đánh chiếm Bataisk, Tập đoàn quân 4 cũng đã giành lại được thị trấn Azov.[13]

Trước nguy cơ bị vây từ phía Bắc khi không chỉ Tập đoàn quân xung kích 5 (Phương diện quân Nam) mà cả Tập đoàn xe tăng 5 (Phượng diện quân Tây Nam) cũng phát động tấn công vượt sông Bắc Donets tại Sinegorskiy và đang đẩy Cụm tác chiến Hollidt lùi về phía sông Mius, lần lượt bị mất các vị trí Krasny Sulin, Sverlovsky (???) và Likhovskoye. Con đường sắt từ Rostov qua Shakhty lên phía Bắc bị cắt đứt ở nhiều đoạn. Tập đoàn quân xe tăng 4 (Đức) đã giữ phòng tuyến phòng tuyến trên sông Manych trong khoảng thời gian tối thiểu cần thiết để Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) có thể rút phần lớn những lực lượng cơ bản của họ khỏi Bắc Kavkaz nhưng đến ngày 14 tháng 2 thì nó không còn đủ sức giữ được Rostov nữa. Sáng sớm ngày 14 tháng 2, Tập đoàn quân xe tăng 4 và những đơn vị còn lại của Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) rút chạy về phía sông Mius, bỏ lại phía sau các vũ khí nặng gồm xe tăng hỏng, pháo và súng cối.[2][4]

Quân đội Liên Xô tiếp tục truy kích quân Đức trong nửa cuối tháng 2 năm 1943, đẩy tuyến mật trận về phía Tây thêm từ 90 đến 150 km, lần lượt chiếm được các vị trí Chaltyr, Shakhty, Novocherkassy, Grekovye (???), Ulyanovka (???), Maryevka (???) và Robensky (???) và đến cuối tháng 3, họ phải dừng lại trước tuyến phòng thủ vững chắc của Cụm tác chiến Hollidt thuộc Cụm tập đoàn quân Nam (nguyên là Cụm tập đoàn quân Sông Đông) trên hữu ngạn sông Mius mà người Đức gọi là "Phòng tuyến xanh", được thiết lập đồng thời với phòng tuyến cùng tên trên bán đảo Taman. Cuộc phản công mùa Đông của quân dội Liên Xô tại khu vực Bắc Kavkaz kết thúc.[14]